Тэма правоў дзіцяці досыць шырокая. І ёсць адна тэма, якая з’яўляецца актуальнай дагэтуль у краінах на постсавецкай прасторы. І сёння мы гаворым аб такім жахлівым вынаходніцтве, як прымачы-размеркавальнікі. Пра гэта мы сёння гутарым са Святланай Тарабанавай – экспертам па правах дзіцяці, каардынатарам напрамку па абароне правоў дзіцяці Жаночага Кансорцыума Украіны.
Прымачы-размеркавальнікі, як і інтэрнаты, з’яўляюцца спараджэннем савецкай эпохі, рэжымнымі ўстановамі.
Востра праблема бездагляднасці стаяла ў перыяд Першай Сусветнай і грамадзянскай вайны і пасля Вялікай Айчыннай вайны, калі многія дзеці засталіся сіротамі. Для гэтых мэтаў і былі створаны гэтыя ўстановы ў ссср. А ў 1935 годзе яны былі перададзеныя ў вядзенне НКУС.
У наш час праблема беспрытульніцтва вырашана, дзяцей на вуліцах стала значна менш. Цешыць, што неабходнасць у прымачах-размеркавальніках памяншаецца. Яны выкаранілі сваю актуальнасць, з’яўляюцца рудыментарнымі, але млявапраяўныя праблемы рэформаў перашкаджаюць ім трансфармавацца ці ўвогуле знікнуць.
Напрыклад, ва Украіне існуюць усяго 3 прымача. Яны ў асноўным пустуюць або не цалкам загружаныя. Прымачы-размеркавальнікі, як і іншыя папраўчыя ўстановы (інтэрнаты, школы сацыяльнай рэабілітацыі), прызначаныя для сацыяльнай рэабілітацыі і выпраўлення дзяцей з 11 да 16 гадоў, якія ўчынілі якія-небудзь правапарушэнні, для палягчэння ўмоў жыцця дзяцей, якія засталіся без бацькоў. Але часцей за ўсё з’яўляюцца рэжымнымі карнымі ўстановамі несвабоды за калючым дротам, якія знаходзяцца ў падпарадкаванні праваахоўных органаў. Дзіцяці, якое трапіла ў такую складаную сітуацыю, патрэбна дапамога, абарона, патрэбныя нармальныя ўмовы для жыцця і развіцця. Але часцяком правы дзіцяці парушаюцца. Важна памятаць, што і немаўля і дзіця, які здзейсніў злачынства, аднолькавыя ў правах.
Гэтыя ўстановы вельмі нагадваюць турму: голыя сцены без якіх-небудзь малюнкаў, постэраў, звяркоў, іншых дзіцячых праяў. У іх забаронена ўтрыманне любых хатніх жывёлаў.
Дзіця трапляе туды ў стане стрэсу, крызісу. І замест тлумачэння, аказання дапамогі ў разуменні сітуацыі, прапрацоўцы праблем і дапамогі ва ўваходжанні ў жыццё без здзяйснення супрацьпраўных учынкаў, злачынстваў, дзіця падвяргаецца яшчэ большаму ціску, рэпрэсіям. Ён яшчэ больш замыкаецца ў сабе, азлабляецца.
Аб рэпрэсіўным характары устаноў кажа выкарыстанне карцэра ў якасці пакарання за дрэнныя паводзіны. Гэта маленькае памяшканне за кратамі без вокнаў, без матрацаў на драўляных памостах. Рэпрэсіі праяўляюцца ва ўжыванні катаванняў. Напрыклад: трымаць рукі па-над коўдрай падчас сну. Гэта сапраўднае катаванне. Немагчыма спаць, каб міжвольна не прыбраць рукі пад коўдру. За невыкананне варта пакаранне.
Часта адбываецца парушэнне правоў дзіцяці:
- Парушэнне каранцінных мераў (парушэнне масачнага рэжыму, тэмпературны скрынінг, адсутнасць дэзінфекцый).
- Парушэнне правоў дзяцей на кантакт са сваякамі. Ва ўстановах няма спецыялістаў для наладжвання сувязі са сваякамі ў выпадку, калі ў сваякоў няма магчымасці прыехаць. Пішацца адпіска, што сваякі не выказалі жадання.
Хто ж трапляе ў прымачы-размеркавальнікі?
- Дзеці ва ўзросце ад 11 да 16 гадоў, якія ўчынілі правапарушэнне, і знаходзяцца пад падазрэннем па рашэнні суда ў перыяд вядзення следства (не больш за 30 дзён па законе).
- Дзеці, правіна якіх ужо даказаная, але яны чакаюць размеркавання ва ўстановы (школа, вучылішча сацыяльнай рэабілітацыі).
- Дзеці-мігранты або бежанцы без суправаджэння дарослых (у выпадках, калі з бацькамі-працоўнымі мігрантамі або бежанцамі нешта здараецца) з неўстаноўленым грамадзянствам або грамадзянствам іншых дзяржаваў.
Такія дзеці не павінны там знаходзіцца, гэта з’яўляецца парушэннем правоў дзіцяці, таму што яно нічога не здзяйсняла, а трапляе ў рэжымны аб’ект, падвяргаючыся падвойнаму стрэсу, але знаходзіцца там таму, што ўстановы пустуюць. Існуе праблема з перадачай такіх дзяцей, з-за таго што выйшла з тэрміну прыдатнасці Кішынёўскае пагадненне аб вяртанні такіх дзяцей у краіну. Дзіця могуць вярнуць на радзіму без яго згоды, а гэта можа быць небяспечна – напрыклад, у Беларусь.
- Дзеці, якія ўцяклі з інтэрнатаў і знаходзяцца на вуліцы (беспрытульныя).
- Дзеці, якіх самі бацькі ў выхаваўчых мэтах змяшчаюць у гэтыя ўстановы.
Практыка паказвае, што правы дзіцяці парушаюцца часцей, хутчэй і больш жорстка, таму што дзеці часткова абмежаваныя ў правах у сілу сваіх фізічных і псіхалагічных асаблівасцяў. Наспела неабходнасць садзіцца за стол перамоваў і правіць нормы правоў з улікам новых абставінаў (напрыклад, covid).
На постсавецкай прасторы існуе праблема з адукацыяй людзей па пытаннях правоў як дарослых, так і дзяцей. Адбываецца падмена паняццяў. Бацькі ўспрымаюць правы дзіцяці, як паняцце аб ўсёдазволенасці, настаўнікі вучаць дэкларатыўна, не растлумачаўшы, што такое правы, што маюць на ўвазе гэтыя правы, і як іх адстойваць.
Рэформы ў дзяржавах будуць праходзіць хутчэй, калі ўсе будуць адукаваны ў пытаннях правоў.
